مبانی جامعه شناسی

مبانی جامعه شناسی :

فرهنگ

یکی از مهم ترین موضوعات در مباحث مربوط به جامعه شناسی مفهوم فرهنگ است. فرهنگ عبارتست از مجموعه عقاید، رسوم، هنرها، اخلاق، دانش، رفتارها، آداب و رسوم، معنویات و کلیه اشیای مادی گه مردم جامعه آن را می آموزند و به دیگران انتقال می دهند. بنابراین تمامی اشیا و عقاید یک جامعه از باورها و اداب و رسوم گرفته تا بستنی، تا موسیقی، تا اصطلاحات عامیانه جزور فرهنگ جامعه تلقی می شود. از نظر جامعه شناسان چه تابلوی نقاشی کمال الملک، چه منشور کوروش، و چه بیلبوردی یک نماد مذهبی را به نمایش می گذارد، همگی جزو فرهنگ یک جامعه هستند. به اجزای فرهنگ عنصر فرهنگی گفته می شود.

فرهنگ به دو بخش تقسیم می شود:

1- فرهنگ مادی، به کلیه تولیدات و وسایل فنی و مادی، اختراعات و اکتشافات فرهنگ مادی گفته می شود.

2- فرهنگ غیرمادی، به مجموعه آداب و رسوم، سنت ها و همه دستاوردها هنری، اخلاقی، فلسفی و علمی انسان ها فرهنگ غیرمادی گفته می شود.

نوآوری

به ایجاد، ارائه و اضافه کردن یک ایده یا شیء جدید به فرهنگ نوآوری گفته می شود.

اشاعه فرهنگی

جوامع همه عناصر فرهنگی را خود ایجاد نمی کنند، بلکه ممکن است برخی از عناصر فرهنگی را از سایر جوامع دریافت کرده باشد که به آن اشاعه فرهنگی می گویند.

پس اشاعه فرهنگی به فرایندی گفته می شود که از طریق آن یک عصر فرهنگی از یک گروه به گروه دیگر و یا از یک جامعه به جامعه دیگر انتقال پیدا کند. مثلا ورود اتومبیل به ایران یا ورود فرش به کشورهای اروپایی از مصادیق اشاعه فرهنگی هستند.

تاخر فرهنگی

وقتی یک عنصر فرهنگی به یک جامعه اشاعه پیدا می کند، درواقع بخش مادی عنصر فرهنگی وارد جامعه شده اما به یک مدت زمان خاصی نیاز است تا جامعه بتواند با بخش غیرمادی عنصر فرهنگی نیز هماهنگ شود و با آن تطابق پیدا کند.

تاخر فرهنگی به یک دوره عدم تطابق گفته می شود که فرهنگ غیرمادی هنوزی با بخش مادی فرهنگ تطابق پیدا نکرده است.

هنجار

افرادی که در یک جامعه یا یک گروه زندگی می کنند معمولا بر اساس قواعد، هنجارها و اصول عامی که در آن جامعه یا گروه وجود دارد عمل می کنند، و رفتار افراد باید به شکلی باشد که مورد پذیرش اعضای گروه اجتماعی باشد.

به اصول، مقررات، ضوابط و  قواعد رفتار اجتماعی، هنجار گفته می شود. هر گروهی و اعضای هر گروه از هنجارهای خاص خود پیروی می کنند.

نکات مهم درباره هنجار

هرگاه عضوی وارد گروه بشود باید خود را با هنجارهای گروه هماهنگ کند. این هماهنگی را بین اعضای واحدهای نظامی مشاهده کرده اید. وقتی فردی وارد یک واحد نظامی می شود، از تشریفات نظامی گرفته تا طرز مکالمه و لباس و حرکات خود را باید با محیط نظامی هماهنگ کند. یا وقتی فردی وارد محیط علمی می شود باید خود را با هنجارهای کلاس، دانشگاه یا مدرسه هماهنگ نماید. به همین ترتیب وقتی فردی وارد یک مهمانی رسمی می شود خود را با هنجارهای پذیرفته شده مهمانی هماهنگ می کند.

راه های انتقال هنجارها

1- فرهنگ خانوادگی: ما در خانواده یاد می گیریم که چه هنجارهایی در گروه یا جامعه وجود دارد که باید رعایت شود.

2- باورها و اعتقادات مذهبی:

3- وسایل ارتباط جمعی:  درباره این موضوع که در جامعه، گروه و محیط های مختلف اجتماعی چه هنجارهایی را باید رعایت کنیم، وسایل ارتباط جمعی مانند رادیو، تلویزیون، روزنامه، کتاب، فیلم و ... نقش مهمی ایفا می کنند.

ناهنجاری

اگر افراد از هنجارهای پذیرفته شده گروه یا جامعه پیروی نکنند، ناهنجاری یا کجروی گفته می شود.

افراد بهنجار و ناهنجار

به افرادی که با هنجارهای جامعه یا گروه و اصول و قواعد و مقررات و ضوابط جامعه همنوا و سازگار باشند افراد بهنجار گفته می شوند و اگر با قواعد و اصول و مقررات جامعه یا گروه ناسازگار باشند ناهنجار خوانده می شوند.

انحراف اجتماعی

به ناسازگاری افراد با هنجارهای جامعه کجروی یا انحاراف اجتماعی گفته می شود.

علل بروز کجروی:

1- فشارهای اجتماعی: افرادی که در جامعه و محیط اجتماعی زندگی می کنند، در معرض انواع و اقسام فشارها و تحمیل هایی که از طرف زندگی اجتماعی به آنها تحمیل شده قرار دارند. اگر این فشارها از توان و ظرفیت فرد خارج باشد ممکن است فرد به ناهنجاری و انحاراف کشیده شود.

2- تحولات اجتماعی: نفوذ علم، تکنولوژی و گسترش ابزار مادی و فنی و تسلط آنها بر انسان و فشارهای وارده از جانب تکنولوژی باعث می شود انسان ها در معرض تضادهای اجتماعی، روحی قرار بگیرند و آمادگی کجروی پیدا کنند.

3- توزیع نابرابر و نامتناسب قدرت، درآمد و سایر امکانات اجتماعی: این عوامل نارضایتی اجتماعی را افزایش می دهد و باعث کجروی می شود.

4- تحمیل های نظام اقتصادی و سیاسی: گاهی اوقات نظام سیاسی و اقتصادی شرایطی را که برای افراد جامعه نامطلوب است و تحمل آن دشوار است به افراد جامعه تحمیل می کند. این تحمیل باعث می شود افراد برای تامین نیازهای سیاسی و اقتصادی خود به کجروی روی بیاورند.

طبقه

به گروه وسیعی از افراد که دارای منابع اقتصادی مشابه هستند و این منابع بر شیوه زندگی این افراد تاثیر می گذارد طبقه اجتماعی می گویند.

تحرک اجتماعی:

عبارتست از جابجایی افراد یا گروه ها از یک موقعیت خاص در نظام قشربندی به لایه دیگر.

امکان تحرک اجتماعی در همه جوامع به طور یکسان فراهم نیست. به جومعی که امکان تحرک اجتماعی وجود دارد، جوامع باز و به جوامعی که امکان تحرک اجتماعی وجود ندارد، جوامع بسته گفته می شود.

انواع تحرک اجتماعی

تحرک اجتماعی افقی: گاهی افراد از یک پایگاه اجتماعی به پایگاه دیگری در همان سطح جابجا می شود اما طبقه او عوض نمی شود. مثلا فرد شغلش را عوض می کند اما طبقه او تغییر نمی کند. مثلا معلم است و جزو طبقه متوسط، تبدیل به کارمند می شود که او هم جزو طبقه متوسط است با همان حقوق.

تحرک اجتماعی عمودی: گاهی فرد از یک پایگاه به پایگاه دیگر جابجا می شود اما طبقه او هم عوض می شود. مثلا جزو طبقه متوسط بوده با تغییر شغل یا کسب درآمد یا تحصیلات جزو طبقه بالای جامعه قرار می گیرد. یا ممکن است فرد جزو طبقه بالای جامعه باشد به علت ورشکستگی یا از دست دادن ثروت جزو طبقه متوسط قرار گیرد. به این حالت ها تحرک اجتماعی عمودی گفته می شود.  

---

گروه

هنگام مطرح کردن بسیاری از مباحث مربوط به جامعه­ شناسی و ارائه بسیاری از مفاهیم، از کلمه یا مفهوم گروه استفاده می­کنیم. این گروه به چه معنی است؟

از نظر تعریف گروه عبارتست از تعدادی از افراد که با هدف و منافع مشترک در کنار هم قرار گرفته اند و برای رسیدن به اهداف مشترک با هم همکاری می کنند. گروه از تعدادی از افرذاد تشکیل می شود که بر اساس تمایلات، خواسته ها، احساسات، یا عقاید مشترک و در جهت تحقق اهداف مشترک با هم همکاری می کنند..

چند ویژگی در رابطه با گروه قابل توجه است:

1-     از نظر تعداد به سه نفر یا بیشتر گروه اطلاق می شود.

2-     اعضای گروه حتما با هم ارتباط متقابل دارند

مثال: مدرسه، حزب، خانواده، ایل، کارمندان یک سازمان و ... یک گروه را تشکیل می دهند.

انواع گروه از نظر چارلز کولی

دو نوع گروه وجود دارد:

1-     گروه اولیه یا نخستین

2-     گروه ثانویه یا دومین.

گروه نخستین: در این نوع گروه، روابط بین افراد صمیمی، عاطفی و احساسی است. مثل خانواده، ایل، طایفه.

ویژگی های گروه نخستین:

1-     همکاری نزدیک و عاطفی

2-     کم بودن تعداد افراد

3-     روابط چهره به چهره

4-     روابط دوستانه و صمیمی

گروه ثانویه: در این نوع گروه، روابط بین افراد منطقی، خشک و حسابگرانه است. مثل کارکنان یک موسسه یا یک گروه حزبی. این گروه ها معمولا بر اساس اراده و خواست افراد به وجود می آیند.

سایر انواع گروه

علاوه بر گروه ثانویه و اولیه چندین نوع گروه داریم:

گروه بسته: ورود به این گروه ها محدود یا ممنوع است. مانند برخی از گروه های فرقه ای و مذهبی خاص، یا مانند عضویت در تیم ملی

گروه باز: عضویت در برخی از گروه ها برای همه آزاد است. مثل گروه های ورزشی محلی

گروه مرجع: گاهی اوقات گروهی وجود دارد که ما عضو آن گروه نیستیم، اما اصول، مقررات، ضوابط و قواعد رفتاری آن گروه برای ما قابل قبول و الگوست. ما به این گروه ها گروه مرجع می گوییم.

گروه فشار: برخی از گروه ها با این هدف شکل می گیرند که در دیگران نفوذ کنند و آنها را وادار کنند که رفتاری مطابق میل آنها انجام ندهند. به این گروه ها گروه فشار می گوییم. مثلا گروه های حمایت از مصرف کننده یا سندیکاها

نهاد اجتماعی

نهاد اجتماعی مجموعه از اصول و مقررات است که در جامعه ریشه گرفته و بر رفتار انسان ها حاکم است و سرپیچی از آن مشکل و گاهی غیرممکن است. نهادهای اجتماعی تنظیم کننده شیوه ها و الگوهای رفتار اجتماعی افراد هستند  چند ویژگی دارند.

مثال: نهاد خانواده، نهاد آموزش و پرورش، نهاد قانون و ....

خصوصیات نهادها

ویژگی های نهادها به شرح زیر است:

1- از قبل طرح ریزی نشده اند. بلکه بر اساس نیاز انسانها و برای تامین نیازهای انسان ها به وجود آمده اند.

2- ماندنی و قدیمی هستند. انسان ها آنها را در برابر خود ساخته شده می بینند.

3- عمومیت دارند و در همه جوامع وجود دارند.

4- نهادها با هم رابطه متقابل دارند.

5- ذهنی و انتزاعی اند.

سازمان اجتماعی

یکی از ویژگی های مهم نهادها این است که ذهنی و انتزاعی اند. اما انسان ها برای تامین نیازهای خود به ساختارهای واقعی و عینی هم نیاز دارند. این ساختارهای عینی و واقعی که برای تحقق اهداف نهادهای اجتماعی ایجاد شده اند سازمان ها هستند.

تعریف سازمان

سازمان تجمع تعداد زیادی از افراد است که بر اساس روابط غیرشخصی اداره می شود و برای رسیدن به اهداف معین ایجاد شده و در ساختمان ها یا محیط های فیزیکی خاصی که برای تحقق این اهداف بنا شده نمود پیدا می کند.

نکته قابل توجه درباره سازمان ها این است که اگرچه در سازمان ها روابط رسمی حاکم  است اما شبکه های غیررسمی هم در سازمان ها به وجود می آید.